آیه 103 سوره نساء
| <<102 | آیه 103 سوره نساء | 104>> | |||||||||||||||
| |||||||||||||||||
محتویات
ترجمه های فارسی
پس آن‌گاه که از نماز فراغت یافتید باز در همه احوال، ایستاده یا نشسته یا بر پهلو خفته (در هر حال که توانید) یاد خدا کنید، سپس که (از آسیب دشمن) ایمن شدید در این حال نماز (کامل) به جای آرید، که برای اهل ایمان، حُکمی معیّن و واجب و لازم است.
پس هنگامی که نماز را [در میدان جنگ] به پایان بردید، خدا را در حال ایستاده و نشسته و خوابیده یاد کنید. و همین که [از فتنه و آشوب دشمن] مطمئن شدید، نماز را [به صورت معمولش] اقامه کنید. مسلماً نماز همواره در اوقاتی مشخص و معین وظیفه ای مقرّر و لازم بر مؤمنان است.
و چون نماز را به جاى آورديد، خدا را [در همه حال] ايستاده و نشسته و بر پهلوآرميده، ياد كنيد. پس چون آسوده‌خاطر شديد، نماز را [به طور كامل] به پا داريد، زيرا نماز بر مؤمنان، در اوقات معين مقرر شده است.
و چون نماز را به پايان برديد خدا را ايستاده يا نشسته و يا به پهلو خوابيده ياد كنيد. و چون از دشمن ايمن گشتيد نماز را تمام ادا كنيد كه نماز بر مؤمنان در وقتهاى معين واجب گشته است.
و هنگامی که نماز را به پایان رساندید، خدا را یاد کنید؛ ایستاده، و نشسته، و در حالی که به پهلو خوابیدهاید! و هرگاه آرامش یافتید (و حالت ترس زایل گشت)، نماز را (به طور معمول) انجام دهید، زیرا نماز، وظیفه ثابت و معیّنی برای مؤمنان است!
ترجمه های انگلیسی(English translations)
معانی کلمات آیه
قياما: قائم: ايستاده: جمع آن قيام است.
قاعد: نشسته. جمع آن قعود است.
جنوبكم: جنب: پهلو، جمع آن جنوب است. عَلى جُنُوبِكُمْ بر پهلوهايتان. يعنى: وقت خوابيدن.
حذر: (بر وزن شرف و علم) پرهيز. احتراز از شىء مخوف. آن در آيه به معنى احتياط است.
اطمأننتم: اطمينان: سكون و آرامش خاطر. «اطمأننتم» به آرامش خاطر رسيديد.
موقوت: وقتدار. اسم مفعول است. وقت: مقدارى از زمانى كه براى كارى معين شده باشد.
نزول
محل نزول:
این آیه همچون دیگر آیات سوره نساء در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.
شأن نزول:
«شیخ طوسی» گوید: ابن مسعود گويد: اين آية درباره نماز شخص مريض نازل گرديده ولى ظاهر آية به غير اين موضوع شباهت بيشترى دارد.
تفسیر آیه
تفسیر نور (محسن قرائتی)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً «103»
پس چون نماز را به پايان برديد، خداوند را در (همه) حال ايستاده و نشسته و به پهلو خوابيده ياد كنيد، پس هرگاه آرامش يافتيد (و حالت خوف تمام شد) نماز را (بصورت كامل) برپا داريد. همانا، نماز بر مؤمنان در وقتهاى معيّن واجب شده است.
نکته ها
كلمه‌ى «قِياماً» جمع «قائم» به معناى ايستاده و كلمه‌ى «قُعُوداً» جمع «قاعد» به معناى نشسته و كلمه‌ى «جُنوب» جمع «جَنب» به معناى پهلو و كنايه از دراز كشيدن است.
همچنين كلمه‌ى «كِتاباً» به معناى امرى نوشته شده و واجب و كلمه‌ى «مَوقوت» به معناى كارى با وقت معيّن است.
جلد 2 - صفحه 149
حضرت على عليه السلام درباره‌ى آيه «فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» فرمودند: يعنى شخص سالم ايستاده، مريض نشسته و كسى كه نشسته نمى‌تواند، خوابيده نماز بخواند. «1»
امام باقر عليه السلام درباره‌ى «كِتاباً مَوْقُوتاً» فرمودند: يعنى مفروض و واجب. «2»
پیام ها
1- كمبودهاى نماز خوف، با ياد خدا جبران مى‌شود. «فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ»
2- نماز و ياد خدا در هر حال لازم است، در جبهه‌ى جنگ يا بستر بيمارى. «قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ»
3- نماز خوف، يك استثناست. پس از برطرف شدن حالت اضطرار، نماز بايد به صورت عادّى خوانده شود. «فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ»
4- نماز، از واجبات قطعى الهى در همه‌ى عصرها و براى همه‌ى نسل‌ها است. «كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً»
5- وجوب هر نماز، در وقت مخصوص خودش است. «مَوْقُوتاً»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً (103)
«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 101.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 557
چون تذكر به ذات الهى، موجب استعداد بنده است به فيض ربانى، و ورود رحمت و نعمت بر او، و دفع زحمت و نقمت از او، و از اين جهت بعد از امر به صلاة مى‌فرمايد:
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ: پس چون بجا آورديد نماز خوف را بر وجه ادا و فارغ شديد از آن، فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً: پس ياد خدا كنيد و متذكر نام نامى الهى شويد در حالت ايستادن كه شمشير مى‌زنيد، و در حالت نشستن كه تير مى‌اندازيد، وَ عَلى جُنُوبِكُمْ: و در حالتى كه به پهلوهاى خود افتاده‌ايد و زخم خورده‌ايد. و قول اشهر و اكثر آنست كه ياد كردن خداوند تعالى است در همه حال.
و در زاد المسير آورده كه ذكر به معنى خوف است، يعنى بترسيد از خدا «قِياماً» به وقت نصرت در امور، و «قُعُوداً» در حال اشتغال به اكل و شرب و مصاحبت با خلق، «وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» و در زمان توجه به منام، و مژده «أَلَّا تَخافُوا» نتيجه اين خوف است. در كنز آورده: مراد امر است به مداومت بر ذكر در جميع احوال، چنانچه در حديث قدسى وارد شده كه حق تعالى خطاب فرمود: يا موسى اذكرنى فانّ ذكرى حسن على كلّ حال. «1» يعنى: اى موسى ياد كن مرا در همه احوال، كه ياد من در هر حالى نيكو است. و يا مراد تعقيب است به ادعيه بعد از صلاة، همچنانكه اصحاب ما روايت كرده‌اند. و گويند كلام محتاج است به اضمار، اى: فاذا اردتم الاتيان بالصّلوة فأتوا بها على حسب احوالكم فى الاتيان. يعنى: چون خواهيد كه به نماز مشغول شويد، پس اتيان نمائيد به آن بر هر نحوى كه مقدور شما باشد از ضعف خوف و شدت آن، «قِياماً» خواه مسايفه و مقارعه باشد، و «قُعُوداً» و خواه در حين مرامات، «وَ عَلى جُنُوبِكُمْ» و خواه در حينى كه مجروح شده بر پهلو افتاده باشيد. وجه اين قول آنست كه كلام در معرض ذكر صلاة خوف است، پس مناسب آن باشد كه
«1» منهج الصادقين، جلد 3، صفحه 104.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 558
به اين معنى حمل كرده شود.
فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ: پس چون ايمن شويد از خوف، و يا اقامت نمائيد در شهرهاى خود، پس بگزاريد نماز را بر وجه كمال در كميت و كيفيت و تعديل اركان و حفظ شرايط آن. إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً: بدرستى كه نماز، باشد بر مؤمنان فرض موقت، يعنى محدود به اوقات، كه اخراج آن از اوقات آن جايز نيست. و اين دليل است بر آنكه نماز واجب الاداء است در حال مسايفه و اضطراب در معركه حرب. و تعليل امر است به اتيان به آن به هر نحو كه ممكن باشد.
در عقاب الاعمال صدوق رحمه اللّه به حذف اسانيد از ابى عبد اللّه عليه السّلام روايت نموده كه: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: من صلّى الصّلوة بغير وقتها وقعت سوداء مظلمة يقول ضيّعك اللّه كما ضيّعتنى، و اوّل ما يسئل العبد اذا وقف بين يدى اللّه عزّ و جلّ عن الصّلوة فان زكت صلاته زكى ساير عمله و ان لم تزكّ لم يزكّ عمله. فرمود پيغمبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: هر كه نماز گزارد به غير وقت آن، واقع شود سياه و تاريك؛ مى‌گويد در عالم معنى:
ضايع كند خدا تو را همچنانكه مرا ضايع كردى. و اول چيزى كه سؤال كرده مى‌شود از بنده وقتى كه محضر الهى در موقف بايستد، نماز است. پس اگر تزكيه باشد نمازش، پاكيزه و مقبول باشد ساير اعمال او؛ و اگر تزكيه نباشد نمازش، تزكيه و پاك نگردد عملش.
تنبيه: بدان كه نماز در ميان واجبات، ده صفت مخصوصه دارد:
اول- انّ الصّلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر، يعنى نماز صحيح كه مقبول درگاه الهى باشد، البته مكلف را از معاصى و كار بد باز دارد. پس هرگاه شخص، كثرت معاصى و گناهان را در خود ملاحظه كند، مشخص مى‌شود كه نماز او خالى از نقص نيست.
دوم- الصّلوة معراج المؤمن، پس در هر نماز صحيح، البته بايد ترقى در مرتبه قرب به خداوند عالم حاصل شود.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 559
سيم- الصّلوة عمود الدّين، «1» پس اهتمام در آن را بايد زياده بر همه امور دين نمايد.
چهارم- الصّلوة ان قبلت قبل ما سواها و ان ردّت ردّ ما سواها، «2» يعنى اگر نماز قبول شد، طاعات ديگر هم قبول مى‌شود؛ و اگر رد شد، غير آن هم رد شود، يعنى ثمرات بر آنها مترتب نگردد.
پنجم- اوّل ما يحاسب به العبد الصّلوة و اوّل ما ينظر فيه من عمل بن ادم الصّلوة، «3» اول چيزى كه محاسبه شود نماز است، و اول چيزى كه در نامه اعمال ملاحظه شود نماز باشد. اگر صحيح نيست، نظر به باقى اعمال او نمى‌كنند.
ششم- پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمه طاهرين صلوات اللّه عليهم اجمعين هنگام وصيت فرموده‌اند: من استخفّ بالصّلوة لا تناله شفاعتنا و ليس منّا. «4» يعنى: هر كه سبك شمارد نماز را، شفاعت ما به او نمى‌رسد و از ما محسوب نيست.
هفتم- هر كه بميرد و نماز خود را درست نكرده باشد، بر دين حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نمى‌ميرد. چنانكه اشاره فرمودند به شخصى كه نماز كرد و ركوع و سجود را به طور كامل به عمل نياورد كه: لئن مات هذا و هكذا صلاته ليموتنّ على غير دينى. «5» مراد آنست كه ايمان در وقت مردن از او سلب شود، يا عذاب او در حين موت، عذاب كفار باشد.
هشتم- آنكه در نماز، جمع شده مجموع عبادات و مطلوبات و فوائد روحى و جسدى و دنيائى و آخرتى.
نهم- آنكه يك نماز بهتر است از بيست حج، و هر حجى بهتر است از
«1» بحار الانوار، جلد 82، ص 218 حديث 26، از امام باقر عليه السّلام.
«2» بحار الانوار، جلد 82، ص 236، حديث 64، مضمون حديث.
«3» بحار الانوار، جلد 82، ص 236، حديث 64، مضمون حديث.
«4» فروع كافى، جلد 3، كتاب الصلوة، صفحه 269 و 270، حديث 7 و 15.
«5» فروع كافى، جلد 3، كتاب الصلوة، صفحه 268، حديث 6.
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 560
خانه‌اى كه پر باشد از طلا، و آن را در راه خدا تصدق كند.
دهم- اينكه نمازهاى پنجگانه مثل نهر جارى هستند به جهت تطهير گناهان. هر نمازى كفاره گناهانى است كه ما بين آن نماز باشد. مراد صغاير است نه كبائر.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتاباً مَوْقُوتاً (103)
ترجمه
پس چون بجا آورديد نماز را پس ياد كنيد خدا را ايستاده و نشسته و بر پهلوهاى خودتان پس چون آرامش پيدا كرديد پس بر پا داريد نماز را همانا نماز بوده است بر گروندگان واجبى در اوقاتى..
تفسير
يكى از بهترين مواقع از براى ذكر خداوند و دعا و توسل بذيل عنايت الهى براى حوائج دنيا و آخرت مخصوصا نصرت اسلام و غلبه بر دشمن بعد از فراغت از نماز است كه آن بمنزله پيش كش و تحفه است از بنده در بارگاه الهى كه البته اگر قبول درگاه احديت شده باشد دعايش باجابت نزديك است و اين فرق ندارد كه شخص ايستاده باشد يا نشسته يا يك پهلو خوابيده باشد خصوص اگر مريض يا مجروح باشد در هر حال موقعيت دارد و سرّ استحباب مؤكّد تعقيبات نماز همين است چنانچه مفاد صدر آيه است و مفاد ذيل آيه آنستكه چون باوطان خود مراجعت نموديد پس تمام كنيد نمازيرا كه مأذون بوديد در قصر و تخفيف آن در حال سفر و خوف و مراعات كنيد حدود آنرا يا بنابر تحقيق سابق چون مطمئن شديد از تعرض دشمن پس بر پا داريد نماز را بنحويكه مأمور بوديد پيش از خوف همانا نماز بر اهل ايمان واجب است در اوقات معيّنى كه نبايد از آن اوقات خارج شود و تقديم و تاخيرش جائز نيست و در اين مقام دو روايت از حضرت باقر (ع) و حضرت صادق (ع) در كافى نقل نموده كه بنظر حقير مستفاد از آندو آنستكه مراد از توقيت آن نيست كه اگر احيانا كلّا ام بعضا در خارج وقت واقع شود خالى از مصلحت است بلكه مراد آنستكه حتما بايد بجا آورد در وقت و الا در خارج وقت بهر نحو ممكن است.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
فَإِذا قَضَيتُم‌ُ الصَّلاةَ فَاذكُرُوا اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِكُم فَإِذَا اطمَأنَنتُم فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَت عَلَي المُؤمِنِين‌َ كِتاباً مَوقُوتاً (103)
پس زماني که نماز را بجا آورديد پس ذكر الهي را چه در حال ايستادن يا نشستن يا بپهلو افتادن باشد بگوئيد پس زماني که مطمئن شديد پس بپا داريد نماز را زيرا نماز بر مؤمنين نوشته شده لازم است و فرض واجب.
فَإِذا قَضَيتُم‌ُ الصَّلاةَ بآن كيفيت که در آيه قبل بيان شد بايد خدا را متذكر باشيد و دائما مشغول ذكر باشيد فَاذكُرُوا اللّهَ پس از فراغ نماز قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِكُم حال است براي فاذكروا، و علي جنوبكم جار و مجرور در محل
جلد 5 - صفحه 190
نصب است.
فَإِذَا اطمَأنَنتُم از حملات دشمن پس بپا داريد نماز را بكيفيت كامل فَأَقِيمُوا الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ كانَت عَلَي المُؤمِنِين‌َ كِتاباً مَوقُوتاً اي فرضا واجبا
(تنبيهان)
الاول- راجع بصلاة مغرب در باب مطارده اخبار مختلف است در بعضي دارد که طائفه اولي دو ركعت آن را بجماعت كنند و پس از تشهد اول قصد فرادي نمايند يك ركعت ديگر را تمام كنند و بروند مقابل دشمن و طائفه دوم در ركعت سوم اقتداء كنند، و در بعض ديگر دارد يك ركعت با طائفه اولي و دو ركعت با طائفه ثانيه، و تحقيق كلام تخيير است چنانچه در غير مورد مطارده هم مأمومين ميتوانند در اثناء نماز قصد فرادي كنند و بقيه را تمام كنند و ميتوانند در هر ركعتي اقتداء كنند.
(تنبيه دوم)
اينكه اگر محاربه بجايي رسيد که دست و بغل شدند و دشمن مجال نماز و لو باين كيفيت نداد بايد در حال جنگ نماز گذارند و لو بايماء و اشاره در ركوع و سجود حتي بذكر عوض هر ركعتي قناعت كنند چنانچه در جنگ صفين چهار نماز ظهر، عصر، مغرب و عشاء اصحاب امير المؤمنين باين كيفيت انجام دادند و بالاخره بر هر تقديري نماز ساقط نميشود حتي غريق و حريق و مهدوم عليه.
برگزیده تفسیر نمونه
(آیه 103)
اهمیت فریضه نماز
به دنبال دستور نماز خوف در آیه قبل و لزوم بپاداشتن نماز حتی در حال جنگ در این آیه می فرماید: «پس از اتمام نماز یاد خدا را فراموش نکنید، و در حال ایستادن و نشستن و زمانی که بر پهلو خوابیدهاید به یاد خدا باشید و از او کمک بجویید» (فَإِذا قَضَیتُمُ الصَّلاةَ فَاذکرُوا اللّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِکم).
منظور از یاد خدا در حال قیام و قعود و بر پهلو خوابیدن، ممکن است همان حالات مختلف جنگی که سربازان گاهی در حال ایستادن و زمانی نشستن و زمانی به پهلو خوابیدن، سلاحهای مختلف جنگی از جمله وسیله تیراندازی را به کار می برند، بوده باشد.
آیه فوق در حقیقت اشاره به یک دستور مهم اسلامی است، که معنی نماز خواندن در اوقات معین این نیست که در سایر حالات انسان از خدا غافل بماند.
سپس قرآن می گوید: دستور نماز خوف یک دستور استثنایی است و «به مجرد این که حالت خوف زائل گشت، باید نماز را به همان طرز عادی انجام دهید» (فَإِذَا اطمَأنَنتُم فَأَقِیمُوا الصَّلاةَ).
و در پایان سرّ این همه سفارش و دقت را در باره نماز چنین بیان می دارد:
«زیرا نماز وظیفه ثابت و معینی برای مؤمنان است» (إِنَّ الصَّلاةَ کانَت عَلَی المُؤمِنِینَ کتاباً مَوقُوتاً).
سایرتفاسیر این آیه را می توانید در سایت قرآن مشاهده کنید:
تفسیر های فارسی
ترجمه تفسیر المیزان
تفسیر خسروی
تفسیر عاملی
تفسیر جامع
تفسیر های عربی
تفسیر المیزان
تفسیر مجمع البیان
تفسیر نور الثقلین
تفسیر الصافی
تفسیر الکاشف
پانویس
- ↑ تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 3، ص 3.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه، ص 240.
منابع
- تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
- اطیب البیان فی تفسیر القرآن، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم
- تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
- تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
- برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
- تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش، چاپ پنجم
- محمدباقر محقق، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین خاصه و عامه.